Родова еднаквост

Постигнат е напредок во промовирањето на родовата еднаквост во Северна Македонија, забележува НСГ. Земјата го зајакна спроведувањето на Истанбулската конвенција за спречување и борба против насилството врз жените и семејното насилство, и разви рамка за креирање политики кои ги интегрираат родовите перспективи и се усогласени со конвенцијата. Во јули 2022 година, беше одобрена национална стратегија за родова еднаквост и акционен план за 2023-2024 година. Кривичниот законик беше изменет во февруари 2023 година за да го опфати родовото насилство, вклучително и злосторства од омраза и демнење.[1] Министерството за одбрана моментално спроведува оперативен план за Вториот национален акционен план за Резолуцијата 1325 на Советот за безбедност на ОН за Жени, мир и безбедност (2020–2025).[2] [3]

Преостанатите предизвици вклучуваат имплементација на Истанбулската конвенција, Конвенцијата за спречување и борба против насилството врз жените и семејното насилство, која стапи на сила во 2018 година во Северна Македонија, известува НСГ. Тоа што ја отежнува ситуацијата во голема мера е недостатокот на континуирани, одржливи и координирани напори меѓу релевантните агенции, институции и организации . Како резултат на ова нема доволен севкупен напредок што ги поткопува напорите на неколкуте актери – како што е Министерството за труд и социјална политика – кои се обидоа да ги исполнат своите обврски кои произлегуваат од Националниот акционен план (НАП). Иако Законот за спречување и заштита од насилство врз жените и семејно насилство беше донесен во 2021 година, сè уште не е одобрена потребната легислатива за спроведување. Сè уште се чека на усвојувањето на Законот за родова еднаквост[4] , најмногу поради анти-родовото движење кое е во пораст, кое повремено добива поддршка од политички, верски и локални владини личности. НСГ нагласува дека ова движење предизвикува сериозна загриженост и го попречува напредокот во областа на родовата еднаквост во Северна Македонија.

Образование, обука и доживотно учење

Министерството за образование и наука активно го промовира континуираниот развој на образовниот систем, со посебен акцент на науката и етичкото образование.[5] Стратегијата за образование 2018–2025 е примарен водечки документ во Северна Македонија. Сепак, процедурите за надзор се нејасни, а индикатори и целите треба да се подобрат со цел соодветно да се прилагодат на променливиот развој во образовниот сектор и општеството. Властите, исто така, треба да ја зајакнат координацијата меѓу институциите кога станува збор за креирање на законодавството и треба да создадат средина што поддржува ефективно извршување на стратегијата. Северна Македонија работи на децентрализација на својот образовен систем на начин кој има за цел општините да бидат одговорни за административното управување со основните и средните училишта. Сепак, државата ќе продолжи финансиски да ги поддржува овие општински училишта преку блок дотации. Општините во првата фаза од децентрализацијата – единствената фаза спроведена досега – добиваат блок дотации специјално за одржување на инфраструктурата. Општинските власти се одговорни за распределба на овие средства меѓу училиштата што се под нивен надзор.

Министерството за образование и наука директно ги надгледува училиштата за ученици со посебни потреби. Врз основа на Стратегијата за образование на Република Македонија за 2018-2025 година[6], спроведени се низа мерки за зголемување на инклузивноста во образовниот систем. Овие мерки имаат за цел да ја подобрат инфраструктурата, вклучително згради, опрема, наставни и помошни технологии и да ги приспособат наставниот план, програмите и учебниците за да спроведат подобра настава за учениците со посебни образовни потреби. Исто така, значителен акцент се става на тоа дека наставниците и стручниот кадар кои работат со овие ученици треба да се соодветно обучени за да обезбедат поддржувачка средина за учење. Во 2019 година, со промена на Законот за основно образование, специјалните училишта и посебните паралелки за ученици со попреченост се трансформираа во основни училишта со ресурсни центри и центри за поддршка на учењето. Членот 19 од Законот бара основните училишта да обезбедат низа услови за поддршка за учениците со попреченост. Тие вклучуваат образовни и лични асистенти, професионална поддршка од центрите за поддршка во учењето, инклузивни тимови и помошна технологија, сите прилагодени на индивидуалните образовни планови на учениците или модифицираните програми.

Во македонските училишта наставата се изведува на четири јазици. Покрај македонскиот, официјалниот јазик на нацијата, учениците можат да изберат да учат на албански, турски или српски јазик. Дополнително, некои институции нудат изборни предмети каде што учениците можат да учат за јазикот и културата на Ромите или Власите. Бирото за развој на образованието и Центарот за стручно образование и обука ги подготвуваат наставните програми за општите предмети во стручното образование, како и за предметите во основните и општите средни училишта.[7] Државниот просветен инспекторат обезбедува квалитет и ефикасност во образованието со тоа што врши надзор на исполнувањето на образовните стандарди и ја евалуира работата на образовните институции во согласност со законите, прописите и општите насоки од областа на образованието и воспитувањето. Во последните години, бројот на редовни и вонредни студенти кои посетуваат настава на македонските универзитети значително се зголемува, забележува НСГ. Сепак, иако предучилишното образование постигна значителен напредок во својот опсег и квалитет, севкупното ниво на уписи останува под нормите на ЕУ и регионот, особено за децата Роми.[8] [9] Во 2022 година, само 42% од децата на возраст од три до шест години биле запишани во лиценцирани установи за рано детско образование, во споредба со поставената цел на ЕУ од 96% присуство за раното детско образование и грижа.

Република Северна Македонија дава висок приоритет на образованието на возрасните, регулирано со Законот за образование на возрасни и Законот за стручно образование. Центарот за образование на возрасни, установа формирана од страна на владата, се залага за градење на систем за образование на возрасни.[10] Целта на оваа установа е да ѝ помогне на Северна Македонија да ги задоволи своите социоекономски потреби, да одговори на барањата на пазарот на труд и да го поддржи личниот разавој на нејзините граѓани. Северна Македонија учествува во програмата Еразмус+. Со помош на Европската фондација за обука (ЕФО), Министерството за образование и наука го заврши процесот на усогласување на Националната рамка на квалификации со Европската рамка на квалификации. Сè уште се чека на усвојувањето на новиот закон за СОО, кој што е суштински за реформата на стручното образование и обука (СОО). Овој закон е, исто така, неопходен за поддршка на одговорностите на петте регионални центри за стручно образование и обука (ССО) во земјата. Договорот меѓу стопанските комори, Министерството за образование, деловните организации и средните стручни училишта го олеснува платеното стажирање на студенти во приватните бизниси. Според оваа програма, околу 100 училници со двојно образование започнаа со работа, финансирани преку јавни и приватни партнерства.[11] Сѐ уште се чека донесувањето на Законот за образование на возрасни. Бирото за развој на образованието ја ажурираше наставната програма за основно 6 одделение (за ученици на возраст меѓу 11 и 12 години, пред нивната транзиција кон училишен систем со оценување) врз основа на националните стандарди, инкорпорирајќи дел за зелени вештини.

Добра практика

„Концепцијата за средното образование на возрасните“ беше усвоена од страна на Министерството за образование и наука во ноември 2022 година со цел да се подобри квалитетот на животот на граѓаните и да се промовира социјалниот развој. Наставните програми се креирани земајќи ги предвид клучните компетенции кои се преточени во национални стандарди, а очекуваните резултати од учењето се изведени од овие компетенции. Во некои случаи, неколку предмети ги покриваат истите клучни компетенции за да обезбедат добро заокружено образование за возрасните ученици.

Невработеност на младите

НСГ забележува дека Планот за спроведување на Гаранција за млади, усвоен во 2018 година, продолжи да се спроведува низ Република Северна Македонија во текот на периодот на известување, со посебен фокус на младите луѓе кои не се вработани, ниту се вклучени во образование или обука (NEET). Оваа иницијатива е усогласена со Оперативниот план за услуги на пазарот на труд и активни програми и мерки за вработување за 2023 година. Се очекува приближно 10.000 млади луѓе да имаат корист од Гаранцијата за млади до крајот на 2024 година. За пристап до овој план, поединците се регистрираат на еден од локалните центри за вработување на Агенцијата за вработување. Младите невработени, и кои не посетуваат образование или обука (NEET) исто така ќе имаат можност однапред да се регистрираат онлајн преку веб-страница назначена за тоа.

Гаранцијата за млади обезбедува низа услуги дизајнирани да ги поддржат младите луѓе во пристапот до пазарот на трудот. Тие вклучуваат кариерно водство и професионална ориентација, мотивациска обука, групна и индивидуална терапија и обука за барање работа. Понатаму, се очекува во овој процес да се воведат неколку иницијативи поврзани со работните места, како што е финансиска помош во форма на субвенции на компании за вработување млади и финансиски стимулации за вработување млади со попреченост.[12] [13]

[1] UNPD North Macedonia (2021), Analysis of Cases of Femicides – Murders of Women in the Republic of North Macedonia: https://www.undp.org/north-macedonia/publications/analysis-cases-femicides-murders-women-republic-north-macedonia

[2] Skopje: Center for research and policy making (2009), Achieving gender equality in Macedonia: https://crpm.org.mk/product/achieving-gender-equality-in-macedonia

[3] Gender Equality Index for North Macedonia (2022), Measuring Gender Equality:  https://www.stat.gov.mk/publikacii/2023/Gender-Index-2022_EN-web.pdf

[4] European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission) (2021), North Macedonia draft law on gender equality: https://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-REF(2021)044-e

[5] North Macedonia Ministry of Education and Science (2024):  https://mon.gov.mk/en/

[6] Ministry of Education and Science of the Republic of Macedonia (2018), Education strategy for 2018 – 2025 and Action Plan: http://mrk.mk/wp-content/uploads/2018/10/Strategija-za-obrazovanie-ENG-WEB-1.pdf

[7] Bureau of Education and Development (2024), Curricula programs, https://www.bro.gov.mk/

[8] State Examination Center (2024): https://dic.edu.mk/

[9] State Matura (2024), School Matura: http://www.matura.gov.mk/Default.aspx?language=EN

[10] Center for Adult Education (2024), Programmes: https://cov.gov.mk/programmes/en

[11] Center for Vocational Training (2024): https://csoo.edu.mk/

[12] Government of North Macedonia (2018), Session N053: https://vlada.mk/sednica/53

[13] Agency for employment (2024), Youth Guarantee: https://av.gov.mk/youth-guarantee.nspx

Социјален дијалог

НСГ забележува дека социјалните партнери се вклучија во продуктивни трипартитни дискусии со властите на локално и на национално ниво. Сепак, спроведувањето на социјалниот дијалог сè уште е далеку од ефективно. На пример, иако владата на Северна Македонија и синдикатите го склучија новиот колективен договор за работниците во јавниот сектор во јули 2023 година, истиот беше несоодветно спроведен, што резултираше со неуспех во промовирањето на поправедни работни услови. Покрај тоа, не се делува доволно за да се даде поддршка на колективното договарање или за да се зајакнат улогите на социјалните партнери во бизнис секторот. Бидејќи социјалните партнери сами по себе имаат ограничен капацитет, овој недостаток на делување го загрозува социјалниот дијалог. Во 2022 година, само пет работни спорови беа успешно решени на пријателски начин, што укажува дека законот за мирно решавање на ваквите спорови сè уште слабо се спроведува.[1] [2] Затоа, НСГ ја нагласува потребата од поголемо поттикнување на колективното договарање и во јавниот и во приватниот сектор, како и зголемена поддршка од властите.

[1] International Labour Organisation (2024) Strengthening social dialogue in North Macedonia: https://www.ilo.org/projects-and-partnerships/projects/strengthening-social-dialogue-north-macedonia

[2]Business Confederation of North Macedonia (2024) Social dialogue: https://bcm.mk/eng/%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD-%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B3/

Пристап до квалитетна здравствена заштита

НСГ нагласува дека примарната здравствена заштита во Северна Македонија е бесплатна. Сепак, има простор за подобрување во однос на јавното финансирање, географската дистрибуција, опсегот на услугите и пристапноста. Во периодот за кој се известува беше воведена мобилна апликација наречена „Мое здравје“. Оваа апликација им овозможува на пациентите да пристапат до нивната медицинска историја, вклучувајќи ги минати медицински прегледи, препораки од специјалист, лекови на рецепт, имунизации и релевантни сертификати.[1]

НСГ забележува дека сè уште има празнини во специјалистичката нега во Северна Македонија. Медицинскиот персонал, вклучително медицинските сестри и специјалистите, поради ниските плати, продолжуваат да го напуштаат јавниот здравствен сектор за работа во приватни ординации или можност за работа во странство, што резултира со помал број лекари и медицински сестри на 100.000 луѓе од просекот во ЕУ. Дополнително, 38% од медицинските трошоци се плаќаат од џеб, што е високо ниво што го попречува еднаквиот пристап до здравствена заштита за сите поединци.[2]

[1] United Nations North Macedonia (2022), WHO assesses barriers to primary health care in North Macedonia: https://northmacedonia.un.org/en/200004-who-assesses-barriers-primary-health-care-north-macedonia 

[2] Koller, T.S., Janeva, J.K., Ognenovska, E. et al. (2024), Towards leaving no one behind in NorthMacedonia: a mixed methods assessment of barriers to effective coverage with health services: https://doi.org/10.1186/s12939-023-02082-3

ЦИВИКУС Монитор (CIVICUS Monitor) го класифицира граѓанскиот простор на Северна Македонија како „стеснет“, статус што го има од 2018 година.[1] Класификацијата „стеснет“ укажува дека иако поединците и граѓанските организации можат да ги остварат своите права на слобода на здружување, мирно собирање и изразување, овие права често се прекршуваат преку малтретирање, апсење или напади врз поединци кои ги криткуваат оние кои се на власт, како и преку прекумерна сила за време на протести и политички притисок врз медиумите.

Вклучување на ГО во граѓанскиот дијалог и во преговорите за пристапување во ЕУ

Примарниот канал за вклучување на граѓанското општество во политиките и процесите на донесување одлуки во Северна Македонија е Советот за соработка меѓу Владата и граѓанското општество.[2] Сепак, во ребалансот на буџетот за 2022 година, финансирањето на годишната програма за соработка со граѓанското општество не беше обновено. Оваа одлука е во спротивност со стратешките цели на владата наведени во стратегијата за партнерство со граѓанското општество 2022–2024 година. Од март 2022 година, граѓанските организации (ГО) се повлекоа од активностите на Советот поради владина одлука за трансфер на финансирањето на ГО од Генералниот секретаријат на Министерството за политички систем и односи меѓу заедниците. Ова доведе до намален јавен буџет за ГО . НСГ ја нагласува суштинската потреба за обнова на соработката и враќање на довербата за да им се овозможи делувањето на ГО во граѓанскиот простор.[3] [4]

Резолуцијата за пристапните приоритети на Северна Македонија во ЕУ од 2007 година ја препозна клучната улога на граѓанското општество во евроинтегративниот процес. Оваа резолуција ја охрабри владата да ги искористи сите расположливи социјални ресурси и да се заложи за вклучување на граѓанските организации во пристапните разговори.[5] Земјата моментално работи на воспоставување преговарачка рамка која вклучува активно вклучување на ГО во подготовката на Националната програма за усвојување на правото на Европската унија (НПАА) и во развивањето на преговарачките позиции за членство во ЕУ. Оваа рамка е наведена во седум владини директиви објавени во август 2019 година, кои гарантираат дека граѓанските организации и другите засегнати страни се вклучени во процесот.[6] Сепак, НСГ забележува дека процесот за избор на претставници на ГО за работните групи е нејасен и подложен на злоупотреба. Нацрт-моделот за Советот за соработка и развој го дефинира граѓанското општество и препорачува претставниците на ГО да бидат номинирани од самите граѓански организации. Но, процесот останува нејасен. Според владината одлука, главниот политички преговарач е одговорен за избор на членови на работните групи по консултација со првиот човек на водечката институција. Оваа одлука дозволува вклучување на ГО, но не го наложува. За да се зголеми учеството на граѓанските организации, од суштинско значење е да се разјасни процесот со кој тие се избираат и да се подобри јасната и навремена комуникација со нив, особено ако се ревидира преговарачката рамка.[7] [8]

Преговарачката структура на Северна Македонија вклучува неколку клучни тела: Координативно тело за процесот на пристапување во ЕУ, Советот за владеење на правото, Државната делегација за преговори за пристапување на Северна Македонија во ЕУ, Преговарачката група, Секретаријатот на преговарачката група, Канцеларијата на главниот технички преговарач и Работните групи за подготовка на преговарачките позиции за преговори.[9] Како и во нив, граѓанските организации се активно вклучени во разни владини и парламентарни тела со директна или индиректна улога во процесот на евроинтеграција. Тука спаѓаат Националниот совет за евроинтеграции, Советот за соработка и развој на граѓанското општество, Советот за следење на имплементацијата на Стратегијата за реформи во правосудството, Советот за цивилен надзор на безбедносните служби, како и разни работни групи во министерствата и секторските групи на Инструментот за претпристапна помош (ИПА) на ЕУ. Важно е да се напомене дека граѓанските организации можат да учествуваат и во активностите на сите законодавни тела за време на јавните седници.[10] НСГ забележува дека ЕУ постојано ги поддржува ГО во Северна Македонија во изминатите 20 години, што доведе до значителен развој на капацитети, знаење за реформите и воспоставување на значајни мрежи. Сепак, финансиската поддршка на ЕУ треба да се зголеми и подобро да се усогласи со нејзината политичка поддршка, особено со оглед на сложениот и предизвикувачки процес на преговори за приклучување кон ЕУ со кој се соочува Северна Македонија.

[1] CIVICUS (2023), North Macedonia: https://monitor.civicus.org/country/macedonia/

[2] Global Standard for CSO Accountability (2022), Civil Society Accountability in Restricted Civic Space: A perspective from the Western Balkans:  https://www.csostandard.org/cso-standard/civil-society-accountability-in-restricted-civic-space-a-perspective-from-the-western-balkans/

[3]  Policy Report (2023), North Macedonia: Measuring civic space risk, resilience, and Russian influence: https://www.aiddata.org/publications/north-macedonia-measuring-civic-space-risk-resilience-and-russian-influence

[4] Global Standard for CSO Accountability (2022), Civil Society Accountability in Restricted Civic Space: A perspective from the Western Balkans: https://www.csostandard.org/cso-standard/civil-society-accountability-in-restricted-civic-space-a-perspective-from-the-western-balkans/

[5] Parliament of the Republic of Macedonia (2007), Resolution on the priorities of accession of the Republic of Macedonia to the European Union and opening negotiations for membership in the European Union https://www.sobranie.mk/home.nspx

[6] Nikolovski, Ivan (2020), Civil Society Organizations and North Macedonia’s EU Integration: Towards Strategic Participation and Transparent Accession Negotiations: https://idscs.org.mk/wp-content/uploads/2018/09/web_A5_CSOsMKD.pdf

[7] Nikolovski, Ivan (2018), Macedonian Model for Involvement of Civil Society Organizations in Accession Negotiations:  https://idscs.org.mk/wp-content/uploads/2018/09/web_A5_CSOsMKD.pdf

[8]Official Gazette of the Republic of North Macedonia No. 159, http://www.slvesnik.com.mk

[9] Council for Cooperation with and Development of Civil Society (2019) Draft model on inclusion of civil society organisations in EU accession negotiations: https://idscs.org.mk/wp-content/uploads/2020/07/CSO-and-accession-negotiations.pdf    

[10] Parliament of the Republic of North Macedonia (2017), Parliament of RNM and European Parliament: https://www.sobranie.mk/sobranieto-i-eu.nspx

Пристојни зелени работни места

НСГ забележува дека сегашните зелени политики на Северна Македонија во голема мера ја занемаруваат темата за зелени работни места и вештини. Ова делумно се должи на недостигот на капацитет на главниот одговорен чинител, а тоа е Министерството за животна средина и просторно планирање. Сепак, од неодамна се забележуваат одредени позитивни случувања, како што е новата Концепција за основно образование во земјата, која вклучува зелени и дигитални активности и ги вградува во наставните програми. Фокусот е на подготовка на студентите за комбиниран пристап во учењето, користејќи дигитални платформи и технологии. Ова ќе биде од корист за општото образование, а исто така ќе ја поддржи инклузијата на децата со попреченост. Пристапот ќе се прошири и на средното образование, а претстојниот Закон за средно образование и Концепцијата за средно образование, исто така, ги вклучуваат овие зелени и дигитални компетенции во наставните програми.[1] [2] [3] НСГ забележува дека слабите резултати на пазарот на труд во Северна Македонија делумно се должат на недостатокот на зелени и дигитални вештини на работната сила. Подобрувањето и проширувањето на овие вештини преку политики кои се насочени и водени со поттик од клучните засегнати страни значително ќе ги подготви работниците за промените на пазарот на трудот и веројатно ќе помогне дополнително да се намали невработеноста. [4]

До неодамна, градежните бизниси во Северна Македонија немаа доволно мотивација за подобрување на нивната енергетска ефикасност и користење на обновливи извори на енергија.[5] Овој недостиг на интерес за позеленување на градежниот сектор мора да се реши, бидејќи има значителен потенцијал работниците во овој сектор да стекнат зелени вештини. Глобалните извештаи, како што е извештајот на УНИЦЕФ од 2022 година за зелените вештини и нивниот потенцијал во средното образование, откриваат дека зелените вештини честопати се ретки и недоволно развиени во стручното образование и обука (СОО) во Северна Македонија.[6] Ова прашање во голема мера произлегува од неусогласеноста меѓу државните развојни цели и програмите за стручно образование и обука, како и од недостатокот на поврзаност помеѓу наставните програми за СОО и барањата на пазарот на трудот.[7] Промените во стручно-техничкото образование во 2019 година, поддржани од Светската банка, претставуваа значаен пробив во справувањето со овие предизвици. Поточно, овие промени вклучуваа воведување на пристап за меѓупредметна интеграција и на сеопфатни програми фокусирани и на работното место и на заштитата на животната средина, како задолжителни предмети во секоја наставна програма за стручно образование и обука.

Неколку предизвици го попречуваат развојот на зелените вештини, и директно и индиректно. Недоволното инвестирање и интерес од државните институции доведува до недоразвиеност на таквите вештини. На пазарот на трудот, недостатокот на свест за светските трендови и слабата конкуренција често го попречуваат напредокот. Рецесиите и кризите дополнително ги влошуваат овие прашања со тоа што ги принудуваат бизнисите да ги намалат трошоците и да прават повторни проценки на нивните расходи, што доведува до намалени инвестиции во развојот на персоналот, особено во малите и средни претпријатија. Дополнително, миграцијата на работната сила во ЕУ и другите соседни земји претставува форма на квалификациски „извоз“, што дополнително ја ограничува акумулацијата на домашните зелени вештини. Неформалната економија, исто така, претставува бариера, бидејќи работниците во овој сектор вообичаено не ги исполнуваат условите за вклучување во формалните програми за обука спонзорирани од државата, што го попречува развојот на зелените вештини.[8]

Пристап до енергија и енергетска сиромаштија

Во декември 2022 година, владата на Северна Македонија одобри национален енергетски акционен план чија цел е да се одговори на социо-економските влијанија на енергетските прашања во земјата. Планот вклучува евалуација на институционалната, стратешката и правната рамка што го регулира енергетскиот сектор и ја постави основата за дискусија во врска со Пакетот за енергетска поддршка на ЕУ, проценета на 80 милиони евра.[9] [10] Неодамнешната енергетска криза ја истакна итната потреба од кохерентна и координирана енергетска политика. За ефикасно управување со енергетската политика, стратешкото планирање и инвестициите во енергетскиот сектор, владата треба да ги подобри своите административни способности.

Евростат во 2019 година објави дека луѓето во Северна Македонија не можат да ги загреат своите простории за живеење, што е едно од главните прашања за енергетската сиромаштија во земјата. Според верзијата на истиот извештај од 2014 година, повеќе од 40.000 домаќинства имале проблеми со плаќањето на сметките за електрична енергија, а главниот дистрибутер на гас забележал 30% намалување на бројот на корисници помеѓу 2007 и 2014 година поради зголемените цени, со прибегнување кон помалку одржливи извори на енергија. Всушност, алтернативата за овие корисници и за голем дел од населението кои немаат пристап до гас е да се префрлат на други форми на греење. Но, некои од нив, како што се печките на цврсто гориво, се загадувачи и не се ефективни за затоплување на просторот за живеење . Според проценките на Евростат, 35 отсто од домаќинствата во Северна Македонија имаат тешкотии да ги подмируваат сметките за електрична енергија.[11]

[1] Markovska Natasa (2012): National background report on Energy for the FYR of Macedonia: https://wbc-rti.info/object/document/9828/attach/0_National_background_report_Energy_MK_FINAL.pdf

[2] Skopje Jovanovski Antonio (2019), Green economy and green jobs in the Republic North Macedonia: https://www.nrs.mk/content/downloads/documents/thematic/Green%20Economy%20and%20Green%20Jobs.pdf

[3] Macedonian Center for Energy Efficiency (2009), Study on energy efficiency of facilities in the area of the City of Skopje: https://www.economy.gov.mk/Upload/Documents/Strategy%20for%20IEE%20[OG%20143-2010](1).pdf

[4] Build Up Skills Macedonia (2012), Извештај за капацитетите на градежниот сектор во областа на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, Стопанска комора на Македонија, Агенција за енергетика на РМ, Креација, Скопје. https://www.mchamber.mk/mk/home/uslugisubcategory/8?cookieS=2

21 Nedanovski Pece (2013), Green Jobs: Case Study of the Republic of Macedonia: https://ecologic.mk/wp-content/uploads/2022/12/Zeleni-Vestini-ANG-VERZIJA_FINAL.pdf

[6] UNICEF (2022), Research on green skills and their potential in secondary education in Republic of North Macedonia: https://www.unicef.org/northmacedonia/reports/analysis-green-skills-situation-republic-north-macedonia

[7] Analysis of the green skills situation in the Republic of North Macedonia  (2022), Research on green skills and their potential in secondary education in Republic of North Macedonia: https://www.unicef.org/northmacedonia/reports/analysis-green-skills-situation-republic-north-macedonia

[8] Nedanovski Pece (2013), Green Jobs: Case Study of the Republic of Macedonia: https://ecologic.mk/wp-content/uploads/2022/12/Zeleni-Vestini-ANG-VERZIJA_FINAL.pdf

[9] Centre for Climate Change (2022): https://ckp.org.mk/en/

[10] Energy Community (2024): http://www.energy-community.org/

[11] Eurostat (2024), Enlargement countries - statistical overview:  https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Enlargement_countries_-_statistical_overview