Investimi në sistemin e mirëqenies

NSG raportoi një ndërthurje përparimi dhe sfidash të vazhdueshme. Edhe pse janë bërë përpjekje të konsiderueshme në kujdesin social dhe mbështetjen ekonomike, ka ende punë për të bërë, për të adresuar çështjet e pazgjidhura dhe për të siguruar përmirësim të gjithanshëm në sistemin e mirëqenies. Përpjekjet e Ministrisë së Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale në vitin 2023 rezultuan në hapa të rëndësishëm në kujdesin social. Nga këto përfituan rreth 60 000 familje dhe individë në nevojë, 160 000 persona me aftësi të kufizuara dhe pothuajse 200 individë në qendrat rezidenciale publike. Buxheti i vitit 2024 pasqyron një fokus në rritjen e qëndrueshme ekonomike, shpërndarjen e mirëqenies, punësimin cilësor dhe mbrojtjen sociale: shpenzimet për mbrojtjen sociale janë rritur në 29,4% të shpenzimeve totale.[1] Qeveria shqiptare po konsolidon skemën e ndihmës ekonomike, duke zbatuar një sistem vlerësimi biopsikosocial për personat me aftësi të kufizuara dhe duke reformuar shërbimet e kujdesit social. Strategjia Kombëtare e Barazisë Gjinore (2021–2030) po zbatohet nga institucione të ndryshme qeveritare dhe vendore. Megjithatë, buxheti i vitit 2024 redukton shpenzimet për shëndetësinë dhe strehimin: shpenzimet për shëndetësi janë ulur në 9,4% të totalit.[2] Synimi i skemës së ndihmës ekonomike kërkon vlerësim të mëtejshëm nëpërmjet kërkimit në terren dhe analizës së të dhënave mikro.[3] Përveç kësaj, Ministria e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale duhet të finalizojë vlerësimin e Strategjisë aktuale të Mbrojtjes Sociale dhe të bëjë përparim në hartimin e Strategjisë Kombëtare të Barazisë Gjinore 2024–2030. Pavarësisht përpjekjeve, financimi dhe koordinimi i vazhdueshëm ndërmjet institucioneve të ndryshme janë të pamjaftueshme. Kostot duhet të vlerësohen për një periudhë 10-vjeçare.[4]

Barazia gjinore

Shqipëria ka bërë përparim në barazinë gjinore, sipas NSG, pjesërisht falë një lëvizjeje të fortë feministe në vend. Indeksi i Barazisë Gjinore 2023 tregon se Shqipëria është një nga liderët në fuqinë politike dhe ekonomike të grave, me një përfaqësim të lartë të grave në postet ministrore (45%) dhe bordet e korporatave (26%) në rajonin e Ballkanit. Treguesit shëndetësorë janë të fortë dhe si femrat, ashtu edhe meshkujt kanë jetëgjatësi të lartë dhe perceptime pozitive për shëndetin.[5] Përveç kësaj, Ministria e Shëndetësisë dhe e Mbrojtjes Sociale financon dy qendra kombëtare që ofrojnë shërbime akomodimi dhe mbështetjeje afatgjatë për viktimat e dhunës në familje dhe trafikimit të njerëzve. Megjithatë, veçimi i matur nga përqendrimi i grave të punësuara në sektorët e arsimit, shëndetësisë dhe aktivitetet e punës sociale në Shqipëri është 14%, që është më e ulëta në rajonin e Ballkanit.[6]

Vazhdon pabarazia e konsiderueshme gjinore në punësim, me një hendek prej 10,4% në normat e punësimit midis burrave dhe grave. Shqiptarët kanë kohëzgjatjen më të lartë në punë në rajonin e Ballkanit Perëndimor, si për femrat (31 vjet) ashtu edhe për meshkujt (41 vjet). Por kjo diferencë prej 10 vjetësh në jetën e punës kontribuon në një hendek pensioni gjinor. Përdhunimi, duke përfshirë përdhunimin bashkëshortor dhe dhuna në familje njihen si krime në Shqipëri, por zbatimi mbetet i paqëndrueshëm.[7] Përdhunimi nga bashkëshorti nuk trajtohet rregullisht si krim dhe ligji nuk e adreson specifikisht të ashtuquajturin përdhunim korrigjues të personave LGBTQI+. Raportet e dhunës me bazë gjinore, duke përfshirë dhunën në familje dhe ngacmimin seksual, janë të larta, por zbatimi kundër ngacmimit seksual është i rrallë. Dhuna ndaj grave dhe fëmijëve mbetet një çështje urgjente dhe ka sfida të vazhdueshme në ofrimin e shërbimeve të integruara të mbrojtjes së fëmijëve për të mbijetuarit e dhunës, abuzimit dhe shfrytëzimit.[8] Pavarësisht përparimit në uljen e dënimeve me burg për të miturit e përfshirë në konflikte ligjore, problematika mbetet me trajtimin e fëmijëve në institucionet në pritje të dënimit.[9] Kuadri ligjor nuk i mbron plotësisht individët LGBTQI+ nga diskriminimi apo dhuna, pavarësisht ligjeve që ndalojnë diskriminimin e punësimit bazuar në orientimin seksual, identitetin gjinor ose shprehjen gjinore. Diskriminimi vazhdon në fusha si p.sh. zbatimi i pabarabartë i ligjeve të pagave të barabarta, normat shoqërore që i nënshtrojnë gratë dhe praktikat diskriminuese në regjistrat civilë të identitetit prindëror. [10]Individët LGBTQI+ përballen me diskriminim të gjerë shoqëror dhe raportimi i ulët i dhunës dhe i ngacmimit është i zakonshëm për shkak të frikës nga dalja në pah dhe mungesa e besimit në institucione. Zbatimi i Planit Kombëtar të Veprimit për LGBTQI+ dhe zbatimi i ligjeve për krimet e urrejtjes janë të pamjaftueshme dhe incidentet vazhdojnë me gjuhë diskriminuese në media dhe në internet.[11]

Edukimi, trajnimi dhe mësimi gjatë gjithë jetës

NSG raporton se, pavarësisht sfidave të vazhdueshme, Shqipëria po bën përparim në arsim, trajnim dhe mësim gjatë gjithë jetës nëpërmjet nismave dhe programeve të ndryshme. Në sektorin e arsimit, është krijuar një sistem mbështetës për të reduktuar përqindjet e braktisjes së shkollës dhe për të ofruar një shans të dytë për arsimin e detyrueshëm. Nxënësit mbi 16 vjeç mund të kryejnë shkollimin e tyre në shkollat e arsimit të të rriturve. [12]

Për funksionarët e drejtësisë, si gjyqtarët dhe prokurorët, Shqipëria ka zhvilluar kurse të shumta trajnimi në punë ndërmjet viteve 2020 dhe 2023 mbi barazinë dhe mosdiskriminimin, duke mbuluar tema si p.sh. gjenocidi, azilkërkuesit dhe diskriminimi. Oficerët e policisë kanë marrë gjithashtu trajnime për parandalimin e diskriminimit dhe adresimin e stereotipave që prekin komunitetin LGBTQI+: më shumë se 7500 vetë janë trajnuar në nivel lokal në vitin 2023. [13]

Në fushën e mësimit gjatë gjithë jetës, Shqipëria ka miratuar programe të lëvizjes ndërkufitare si Erasmus+ dhe Korpusi Evropian i Solidaritetit, duke u ofruar të rinjve mundësi udhëtimi dhe zhvillimi të aftësive. Ndihma financiare e BE-së dhe marrëveshjet dypalëshe mbështesin qendrat e formimit profesional dhe mundësitë e punësimit në sektorë si p.sh. ndërtimi, bujqësia dhe turizmi. Këto programe përmirësojnë bashkëpunimin ndërkombëtar dhe punësimin. Edukimi për sipërmarrjet, i udhëhequr nga Korniza Evropiane e Kompetencave të Sipërmarrjes (EntreComp), fokusohet në zhvillimin e aftësive sipërmarrëse të studentëve.[14] Arsimi joformal gjithashtu ndihmon ndjeshëm në nxitjen e kompetencave sipërmarrëse, veçanërisht për sipërmarrësit socialë, gratë, të rinjtë dhe pakicat. NSG theksoi si praktikë të mirë miratimin e një programi të ri për të subvencionuar zhvillimin e aftësive digjitale, pasi synon të ndihmojë personat me aftësi të kufizuara që të gjejnë punë. Përveç kësaj, Strategjia Kombëtare e Punësimit dhe e Aftësive 2023–2030 përfshin një taksë për punëdhënësit që nuk plotësojnë kuotën e tyre të punonjësve me aftësi të kufizuara. Kjo mblidhet përmes sistemit tatimor.[15]

Megjithatë mbeten ende sfida në fusha të ndryshme. Pavarësisht përpjekjeve të qeverisë për të përmirësuar burimet njerëzore, kapaciteti i inspektoratit të shërbimeve sociale mbetet shumë i kufizuar. Shkollave u mungojnë protokollet për t'u marrë me diskriminimin dhe nëpërkëmbjen e fëmijëve LGBTQI+, romë, egjiptianë të Ballkanit dhe fëmijëve me aftësi të kufizuara.[16] Për më tepër, pabarazitë arsimore paraqesin sfida për integrimin e romëve dhe të egjiptianëve në fuqinë punëtore. Shteti nuk u ofron organeve qeveritare trajnim formal për pashtetësinë dhe trajnimet e rregullta kryhen nga OJQ, si dhe mbështeten nga donatorë ndërkombëtarë si ENS, UNHCR dhe Ambasada e SHBA-së. Ndërsa edukimi për sipërmarrjen synon zhvillimin e aftësive sipërmarrëse të studentëve, mbeten ende sfida në përmirësimin e arsimit profesional, rritjen e pjesëmarrjes në arsimin e të rriturve, rritjen e aftësive digjitale dhe forcimin e bashkëpunimit të sektorit privat. Indeksi i njohurive të vendit, i cili është pjesë e Indeksit të Barazisë Gjinore dhe mat pabarazitë gjinore në arritjet arsimore, pjesëmarrjen në arsim dhe trajnim gjatë gjithë jetës dhe ndarjen gjinore, është më i ulët se ai i vendeve fqinje, duke theksuar pabarazitë gjinore në arritjet arsimore. Indeksi për Shqipërinë është 55,6, por 62,4 në Maqedoninë e Veriut, për shembull.[17]

Përfshirja e migrantëve, refugjatëve, azilkërkuesve dhe pakicave

Shqipëria ka zbatuar plane gjithëpërfshirëse kombëtare të veprimit që synojnë promovimin e barazisë, përfshirjes dhe pjesëmarrjes së romëve dhe të egjiptianëve. Planet përfshijnë ngritjen e komisioneve shumëdisiplinore dhe programe trajnimi për të monitoruar dhe raportuar ecurinë. Qeveria po bashkëpunon me organizata ndërkombëtare si Komisionari i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët (UNHCR) për të ofruar mbrojtje dhe ndihmë për refugjatët, refugjatët e kthyer dhe azilkërkuesit.[18] Shqipëria ka vendosur një fond prej 48 milionë eurosh në përgjigje të konfliktit Ukrainë-Rusi për pritjen dhe përfshirjen e njerëzve. Më 6 nëntor 2023 kryeministri italian dhe ai shqiptar njoftuan se kishin nënshkruar një marrëveshje për ngritjen e dy qendrave në Shqipëri për të mbajtur personat e shpëtuar në det nga anijet italiane, duke përfshirë personat që kërkojnë mbrojtje. Konkluzioni i përgjithshëm i Amnesty International është se, ndërkohë që marrëveshja ka shumë pak gjasa të arrijë qëllimin e saj të deklaruar në drejtim të menaxhimit të migracionit, zbatimi i saj do të kishte një ndikim negativ në një sërë të drejtash të njeriut, duke përfshirë të drejtat për jetë dhe integritetin fizik të personave në vështirësi në det dhe të drejtat për liri, azil dhe mjete juridike adekuate, të personave të transferuar në Shqipëri në kundërshtim me ligjin ndërkombëtar dhe të BE-së, si dhe me Kushtetutën italiane.[19] Përveç kësaj, janë premtuar masa për parandalimin e diskriminimit racor, duke përfshirë trajnimin për krimin e urrejtjes për policinë dhe amendamentet e ligjeve të medias për të frenuar gjuhën e urrejtjes. Këta përfaqësojnë hapa proaktivë për të adresuar praktikat diskriminuese.[20]

Sfidat mbeten në formën e diskriminimit, proceseve të ngadalta burokratike, presionit social dhe zbatimit të pabarabartë të iniciativave të përfshirjes. Komuniteti rom dhe egjiptian përballen me sfida në aksesin në tregun e punës pavarësisht përpjekjeve të qeverisë, pasi kapacitetet e dobëta institucionale pengojnë mbështetjen efikase.[21] a sfida të rëndësishme në proceset për përcaktimin e aksesit të azilit dhe statusit të refugjatit, dhe proceset joadekuate të pritjes, si dhe shtyrjet kufitare, ndikojnë në të drejtat e azilkërkuesve.[22] azhdojnë pengesat për pjesëmarrjen politike për gratë, votuesit e rinj dhe grupet pakicë, të ndikuar nga faktorë si p.sh. presioni shoqëror dhe familjar, në kuadrin e të ashtuquajturit “votim familjar”, një fenomen për të cilin kryefamiljari (zakonisht babai) ushtron presion për të përcaktuar se për kë duhet të votojnë anëtarët e tjerë të familjes. Diskriminimi ndaj komuniteteve rome dhe egjiptiane të Ballkanit mbetet i përhapur në sektorë të ndryshëm, duke treguar sfida sistematike. Përparimi i qeverisë në zbatimin e të drejtave të aftësisë së kufizuar është i pabarabartë mes rajoneve, veçanërisht në harmonizimin legjislativ dhe aksesin në institucione publike. Prandaj nevojitet një reformë gjithëpërfshirëse.[23]

Punësimi i të rinjve

Popullsia e Shqipërisë është ulur ndjeshëm gjatë pesë viteve të fundit për shkak të emigrimit të vazhdueshëm të të rinjve, sipas një raporti të INSTAT.[24]  Por papunësia e të rinjve mbetet dukshëm më e lartë se në shumicën e viteve të mëparshme, megjithëse u ul në 2023 nga 2022.[25] Norma më e lartë e papunësisë, prej 22,5%, ishte për grupmoshën 15–29 vjeç. Për krahasim, shkalla e papunësisë së të rinjve në BE në nëntor 2023 ishte 14,5%, sipas Eurostat[26] Kjo tregon se shkalla e papunësisë së të rinjve në Shqipëri është dukshëm më e lartë se mesatarja e BE-së. Mungesa e konsiderueshme e fuqisë punëtore vazhdojnë në shumë fusha të ekonomisë, duke përfshirë turizmin. Palët e interesuara vlerësojnë se qindra mijëra vende pune në restorante, kafene, bare dhe hotele mbeten të paplotësuara.[27]

[1] Ministry of Finance (2023), The Assembly approves in principle the Draft Budget of 2024 https://financa.gov.al/newsroom/kuvendi-miraton-ne-parim-projektbuxhetin-e-vitit-2024/

[2] Monitor (2023), 2024, pesha e shpenzimeve rritet për ushtrinë dhe mbrojtjen sociale, ulet për shëndetësinë dhe strehimin: https://www.monitor.al/2024-pesha-e-shpenzimeve-rritet-per-ushtrine-dhe-mbrojtjen-sociale-ulet-per-shendetesine-dhe-strehimin/

[3] European Commission (2023), Albania 2023 report: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2023-11/SWD_2023_690%20Albania%20report.pdf

[4] GREVIO (2023), Report submitted by Albania pursuant to Article 68, paragraph 4 of the Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence (1st thematic evaluation round): https://rm.coe.int/state-report-addressed-to-grevio-/1680ac0c69

[5] EIGE (2023), Gender Equality Index: Measuring progress in the Western Balkans 2023,

Publications Office of the European Union: https://eige.europa.eu/publications-resources/publications/gender-equality-index-measuring-progress-western-balkans

[6] European Institute for Gender Equality, Gender Equality Index: Measuring progress in the Western Balkans, https://eige.europa.eu/sites/default/files/documents/20233289_PDF_MH0323262ENN_002.pdf

[7] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[8] UNICEF (2023), Country Office Annual Report 2023 Albania: https://www.unicef.org/media/151936/file/Albania-2023-COAR.pdf

[9] Ministry of Justice (2022), Annual report: https://www.drejtesia.gov.al/wp-content/uploads/2024/04/Vjetari-Statistikor-2022.pdf

[10] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[11] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[12] European Commission (2024), Organisation and Governance, Fundamental Principles and National Policies:  https://eurydice.eacea.ec.europa.eu/national-education-systems/albania/fundamental-principles-and-national-policies

[13] United Nations (2024), Experts of the Committee on the Elimination of Racial Discrimination Note Albania’s Legislation to Combat Racism in Sport, Ask about Asylum Agreement with Italy and Inclusion of the Roma and Egyptian Populations:   https://www.ungeneva.org/en/news-media/meeting-summary/2024/04/examen-de-lalbanie-devant-le-cerd-la-situation-des-roms-des

[14] Youth Partnership (2023), Contribution of Partner Countries to the EU Youth Wiki Chapter III: Albania Employment and Entrepreneurship: https://pjp-eu.coe.int/documents/42128013/246625197/Albania_Chapter%20III.pdf/3dae8484-d2ad-d974-b29e-1f0df9fb0918?t=1712841904879

[15] European Commission (2023), Albania 2023 report: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2023-11/SWD_2023_690%20Albania%20report.pdf

[16] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[17] EIGE (2023), Gender Equality Index: Measuring progress in the Western Balkans 2023: https://eige.europa.eu/publicationsresources/publications/gender-equality-index-measuring-progress-western-balkans

[18] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[19] Amnesty International Public Statement (2024), The Italy-Albania agreement on migration: pushing boundaries, threatening rights: https://www.amnesty.org/en/documents/eur30/7587/2024/en/

[20] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[21] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[22] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[23] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[24] INSTAT (2022), Population Statistics of Albania: https://www.instat.gov.al/en/statistical-literacy/the-population-of-albania/

[25] Statista (2024), Albania: Youth unemployment rate from 2004 to 2023: https://www.statista.com/statistics/811614/youth-unemployment-rate-in-albania/#statisticContainer 

[26] Eurostat (2024), November 2023 Euro area unemployment at 6.4% EU at 5.9% https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/18278350/3-09012024-AP-EN.pdf/616998cd-5675-cd0d-8fb2-180a16c9af53#:~:text=In%20November%202023%2C%202.814%20million,regions%20in%20the%20previous%20month

[27] Euractiv (2023), Youth unemployment in Albania rises, but thousands of positions remain unfilled: https://www.euractiv.com/section/politics/news/youth-unemployment-in-albania-rises-but-thousands-of-positions-remain-unfilled/

Shqipëria është mesatarisht e përgatitur për politikat sociale dhe të punësimit dhe ka bërë përparim të mirë duke përmirësuar institucionet e tregut të punës dhe aksesin në punë, thuhet në Raportin e Ecurisë së BE-së për vitin 2023.[1] Strategjia e re Kombëtare e Punësimit dhe e Aftësive 2023–2030 fokusohet në cilësinë e punës, zhvillimin e aftësive dhe përputhjen më të mirë të kërkesës dhe ofertës së tregut të punës. Shqipëria dhe Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO) nënshkruan Programin Vendor të Punës së Denjë 2023–2026 për të adresuar çështjet kyçe në kushtet e punës dhe mbrojtjen sociale, duke përfshirë aksidentet në punë, dhunën dhe ngacmimet në punë, pagat e ulëta dhe mbulimin e pamjaftueshëm të sigurimeve shoqërore. Sektorët e tekstileve, veshjeve, lëkurës dhe këpucëve në Shqipëri përballen me sfida si p.sh. kushtet e këqija të punës dhe produktiviteti i ulët, raporton NSG. Integrimi i ekonovacionit në politikat kombëtare mund të rrisë konkurrencën e sektorit, të përmirësojë ndërmarrjet dhe mundësitë e punësimit.

Paga adekuate

Pavarësisht hapave pozitivë drejt rritjes së pagave të sektorit publik, mungesa e planeve të detajuara dhe ndikimet potencialisht negative të ligjit të ri të tatimit mbi të ardhurat sugjerojnë se përparimi është i paplotë dhe plot me sfida, vëren NSG. Qarkullimi i një plani në nivel shteti nga kryeministri për rritjen e pagave në sektorin publik në vitin 2023 është një nismë premtuese. Ai pritet të rrisë pagat mesatare si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat, duke përmirësuar potencialisht standardin e përgjithshëm të jetesës për shumë persona që jetojnë në Shqipëri.[2] [3] Megjithatë, asnjë dokument nuk është publikuar që të detajojë specifikat e zbatimit. Për më tepër, para kësaj mase për pagat, Kuvendi i Shqipërisë miratoi ligjin e diskutueshëm për tatimin mbi të ardhurat, ligjin nr. 29/2023, datë 30 mars 2023 [4],i cili jep një përkufizim më të gjerë të të ardhurave nga punësimi dhe vendos tatimin progresiv mbi to. Ndërsa kjo mund të shihet si e drejtë, kuotat specifike mund të mos e lehtësojnë ndjeshëm barrën tatimore për fituesit me të ardhura më të ulëta, duke dobësuar efektet e mundshme pozitive të planit kombëtar mbi pagat.[5]

Shëndeti dhe siguria në punë

Shqipëria duhet të përmirësojë rregulloret e saj të shëndetit dhe sigurisë për t'u përshtatur me standardet e BE-së, sipas NSG. Kjo duhet të bëhet veçanërisht duke forcuar kapacitetet institucionale dhe proceset e inspektimit, si dhe zhvillimin e një strategjie të re për vitin 2023–2030.[6] Në momentin e hartimit të këtij raporti, strategjia nuk është vendosur ende, pavarësisht urgjencës së saj. Shqipëria shënon një shkallë të lartë aksidentesh vdekjeprurëse në punë dhe nuk i raporton sa duhet aksidentet në punë dhe sëmundjet profesionale jovdekjeprurëse. Vendit i mungojnë gjithashtu ekspertët e kualifikuar të sigurisë. Këta faktorë pengojnë formulimin e politikave efikase të sigurisë. Inspektorati Shtetëror i Punës duhet të përmirësojë kapacitetet e tij për të garantuar sigurinë në vendin e punës dhe për të luftuar punën e padeklaruar. Strategjia kombëtare e planifikuar për OSH që mbulon 2023–2026 duhet të trajtojë këto çështje, sipas NSG.[7] Shqipëria ratifikoi Konventën e ILO për Dhunën dhe Ngacmimin, 2019 (nr. 190), por nevojitet më shumë punë për të harmonizuar ligjet e shtetit me konventën. NSG thekson se nevojiten përpjekje për të siguruar që ligjet të shpërndahen dhe të ndërtohen kapacitetet zbatuese. Këto duhet të mbështeten nga fushata ndërgjegjësimi që përfshijnë aktorë të ndryshëm dhe veprime të koordinuara të udhëhequra nga Këshilli Kombëtar i Punës dhe duke përfshirë ministritë dhe palët e interesuara të qeverisë.

Balanci jetë-punë

Vitet e fundit, Shqipëria ka bërë hapa të rëndësishëm në përmirësimin e ekuilibrit të punës dhe jetës nëpërmjet ndryshimeve që integrojnë konventat dhe traktatet ndërkombëtare në kuadrin e saj ligjor. Një shembull është futja e lejes së prindit deri në katër muaj pa pagesë. Përveç kësaj, ka një mbrojtje të fortë për ekuilibrin punë-jetesë dhe mjediset e punës miqësore për familjen.[8] Ndërkohë që kërkohen ende rregullore të mëtejshme të detajuara për t'u përafruar me direktivat e BE-së, këto përparime përfaqësojnë përparim të prekshëm. Punonjësit shqiptarë shpenzojnë rreth 43,7 orë në javë në punë, sipas një studimi duke përdorur të dhëna nga Eurostat dhe INSTAT i Shqipërisë. Kjo tejkalon orët mesatare javore të punës që vërehen në vendet e BE-së, duke theksuar një ndryshim në modelet e punës.[9] Për më tepër, puna jashtë orarit po rritet në Shqipëri, duke paraqitur sfida pasi marrëveshjet fleksibël të punës bëhen më të pakta, veçanërisht në sektorë si p.sh. bankat.

Praktika e mirë

Pas rritjes së pagës minimale në prill 2023, qeveria jep kompensim mujor financiar prej 1674 lekësh, që korrespondon me rreth 16,5 euro, për punonjësit me pagë minimale në sektorë të caktuar (industri, bujqësi, pyje dhe peshkim) për të mbuluar sigurime më të larta shoqërore dhe kontributet shëndetësore.[10] Përfitues të kompensimit kanë qenë vetëm punonjësit me pagë bruto deri në 34 000 lekë në muaj. Kjo masë, sipas Pro Export Albania (PEA), favorizoi një numër të ulët në sektorin e prodhimit. Numri i përfituesve ishte 1900 në sektorin e prodhimit dhe nuk ka shifra zyrtare për sektorët e tjerë. Me kërkesë dhe këmbëngulje të PEA, u arrit që pragu i kësaj të drejte të rritet nga 34 000 në 40 000 lekë pas rritjes së pagës minimale.[11]

[1] European Commission (2023), Albania 2023 report: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2023-11/SWD_2023_690%20Albania%20report.pdf

[2] Prime Ministers Office Albania (2023), Workers’ wages, common national priority. Dialogue with entrepreneurial community to further hike private sector wages continues: https://www.kryeministria.al/en/newsroom/pagat-e-punonjesve-prioritet-kombetar-i-perbashket-vijon-dialogu-me-sipermarrjen-per-rritjen-e-metejshme-te-pagave/

[3] Albanian Investment Council (2023), From low wages to labour productivity: https://www.investment.com.al/wp-content/uploads/2023/05/Albania-Investment-Council-From-Low-Wages-to-Labour-Productivity-2023.pdf

[4] Albania official publishing center, (2023), Official Journal of the Republic of Albania No. 70: https://qbz.gov.al/eli/fz/2023/70/d9149c47-18e6-449b-b40b-e12ed54bac3d

[5] KPMG (2024), Taxation of Employment Income in 2024: https://kpmg.com/al/en/home/insights/2023/09/taxation-of-employment-income-in-2024.html

[6] European Commission (2023), Albania 2023 report: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2023-11/SWD_2023_690%20Albania%20report.pdf

[7] International Labour Organization (2022), Albania Decent work country programme 2023-2026: https://www.ilo.org/media/109516/download

[8] UNFPA Albania (2023), A balanced professional and personal life, the modern mindset that drives the company forward and empowers employees: https://albania.unfpa.org/en/news/balanced-professional-and-personal-life-modern-mindset-drives-company-forward-and-empowers

[9] INSTAT (2022), Employment in Albania https://www.instat.gov.al/en/statistical-literacy/employment-in-albania/

[10] CoM (2023), On financial compensation due to the increase of

social security contributions and health for each minimum wage employee, subject to such

increase: https://www.tatime.gov.al/shkarko.php?id=13284

[11] Politiko (2023), The range of beneficiaries of the minimum wage compensation is expanded, sectors are added: https://politiko.al/english/e-tjera/zgjerohet-fasha-e-perfituesve-te-kompensimit-per-pagen-minimale-sektoret-i490854

Programet e asistencës sociale në Shqipëri janë zgjeruar për të mbështetur familjet me të ardhura të ulëta, të moshuarit dhe personat me aftësi të kufizuara nëpërmjet transfertave në para dhe pensioneve. Megjithatë, mbulimi dhe përshtatshmëria e këtyre programeve kërkon përmirësim që ato të arrijnë me efikasitet personat që i kanë më shumë nevojë. Qeveria synon të forcojë sistemin e mbrojtjes sociale duke zgjeruar mbulimin, duke përmirësuar profilizimin e përfitimeve dhe duke përmirësuar cilësinë e shërbimit.

Sistemi i mbrojtjes sociale në Shqipëri, megjithëse efikas në përgjigjen ndaj pandemisë COVID-19, nxjerr në pah disa boshllëqe strukturore. Prandaj, NSG rekomandon që Shqipëria të zgjerojë sigurimet shoqërore kontribuese për të mbuluar një numër më të madh punonjësish të përjashtuar ose të mbuluar në mënyrë të pamjaftueshme, veçanërisht gratë, punonjësit në zonat rurale dhe punëtorët e pavarur në bujqësi. Mbulimi i ulët rrjedh nga kapaciteti i kufizuar kontribues dhe mungesa e të kuptuarit të përfitimeve të ligjit të reformuar të sigurimeve shoqërore. Shqipëria ka reformuar skemën e saj të asistencës sociale për të përmirësuar saktësinë e profilizimit, duke rezultuar në një rritje të lehtë të përfitimeve mesatare për person, por në një rënie të numrit të familjeve përfituese dhe shpenzimeve të përgjithshme. Në kuadrin e përpjekjeve të Shqipërisë për decentralizimin, qeveritë vendore duhet të këshillohen për të siguruar të ardhura bazë dhe shërbime sociale për të gjithë personat e pafavorizuar.

Strehimi

Ndërsa kushtetuta e Shqipërisë njeh të drejtën për strehim të përshtatshëm dhe të përballueshëm si një objektiv social, sfidat vazhdojnë për shkak të ndërtimeve të shumta informale dhe privatizimit masiv në dekadat e fundit. Një studim i Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Evropën (UNECE) tregon se si kjo ka çuar në një mbizotërim të shtëpive në pronësi private, shumë prej të cilave fillimisht janë ndërtuar ilegalisht.[1] Raporti thekson se sa i vogël është sektori i banesave sociale me qira. Ky përbën rreth 0,1% të banesave të banuara dhe përballet me konkurrencë të ashpër nga tregu privat. Tregu i hipotekave mbetet i pazhvilluar dhe më pak se 1% e pronarëve të shtëpive kanë kredi hipotekare. Një faktor madhor janë metodat informale të ndërtimit që përfshijnë transaksione në para dhe remitanca.

Shqipëria ka çmime të larta të banesave në raport me të ardhurat – e treta më e larta në Evropë në vitin 2023, raportoi NSG.[2] Njëherësh, ndërtimet informale janë shfaqur si një mjet për disa shqiptarë për të siguruar strehim, pavarësisht ndikimit negativ në mjediset urbane.[3] Pamundësia ekonomike për të përballuar banesat është veçanërisht e rëndë në Tiranë, kryeqytet, për shkak të rritjes së çmimeve të pronave të shkaktuara nga faktorë si p.sh. pastrimi i parave[4] Raporti i UNECE thekson se deri në 32% e pronave në Tiranë dhe në zonat bregdetare janë blerë nga jorezidentë, duke e përkeqësuar problemin. Rrjedhimisht, familjet me të ardhura të ulëta e kanë jashtëzakonisht të vështirë të blejnë një shtëpi.[5]

Aksesi në kujdes shëndetësor cilësor

Ka pasur disa përparime në aksesin në kujdesin shëndetësor cilësor, duke përfshirë futjen e vaksinave kundër HPV për vajzat 13-vjeçare[6] dhe miratimin e një plani veprimi për shëndetin mendor për 2023–2026[7] Iniciativa si p.sh. recetat dhe raportet nga interneti tregojnë përpjekje drejt digjitalizimit të ofrimit të kujdesit shëndetësor.[8]

Megjithatë, shpenzimet për shëndetin publik në Shqipëri mbeten të ulëta, në 3,04% të PBB-së dhe 9,47% të shpenzimeve gjithsej të qeverisë. Kjo është më e ulët se në shumicën e vendeve të Evropës Juglindore dhe BE-së dhe ka bërë që kujdesit kurativ t'i jepet përparësi përkundër masave parandaluese dhe kujdesit shëndetësor parësor.[9] Pandemia e COVID-19 nxori në pah mungesa të konsiderueshme në furnizimet mjekësore dhe infrastrukturën digjitale.[10] Papërshtatshmëritë e infrastrukturës, veçanërisht në zonat rurale, pengojnë ofrimin e shërbimeve. Mbulimi me sigurim shëndetësor për grupet vulnerabël si gratë, personat me aftësi të kufizuara, romët dhe egjiptianët është i pamjaftueshëm.[11] Sektori farmaceutik vazhdon të ketë vështirësi në mbrojtjen e pacientëve nga barnat e falsifikuara dhe ka ende boshllëqe në kontrollin e duhanit dhe menaxhimin e kërcënimeve shëndetësore ndërkufitare.

Akses në shërbimet thelbësore

Aksesi në shërbimet e kujdesit shëndetësor është rritur, raporton NSG. Asistenca në arsim është përmirësuar falë reformave që rrisin regjistrimin në shkolla dhe përmirësojnë cilësinë e arsimit përmes objekteve të reja, teksteve shkollore dhe trajnimit të mësuesve. Në zonat rurale dhe të largëta, megjithatë, kujdesit shëndetësor i mungon kujdesi i specializuar dhe vihet re problemi i pamundësisë ekonomike, ndërsa në arsim vihen re pabarazi në rezultate dhe nivele të larta të braktisjes së shkollës.[12] Studimet e fundit të UNICEF nxjerrin në pah financimin e pamjaftueshëm për arsimin parashkollor, i cili ndikon veçanërisht grupet vulnerabël dhe kërkon përmirësime urgjente në aksesin dhe mundësinë ekonomike për t'i përballuar. Koordinimi i zgjeruar ndërmjet bashkive, zyrave vendore të arsimit dhe Ministrisë së Arsimit dhe të Sporteve është thelbësor për të optimizuar investimet dhe për t'u shërbyer më mirë fëmijëve me aftësi të kufizuara.[13]  Për të përmirësuar kujdesin afatgjatë, Shqipëria ka miratuar një Plan Kombëtar Veprimi për Plakjen 2020–2024.[14] Megjithatë, ky mund të mos e rregullojë plotësisht mungesën e aksesit në shërbimet adekuate të kujdesit afatgjatë. NSG raporton gjithashtu sfida të rëndësishme në digjitalizimin e shërbimeve sociale, si p.sh. një sulm kibernetik i vitit 2022 që ngadalësoi procesin.

[1] UNESC (2023), Drafti i profilit të vendit për zhvillimin urban, strehimin dhe menaxhimin e tokës në Shqipëri: përmbledhje e gjetjeve:  https://unece.org/sites/default/files/2023-10/Inf%20doc%204%20CP%20Albania%20summary.pdf

[2] NUMBEO (2023), Kostoja e Jetesës në Shqipëri: https://www.numbeo.com/cost-of-living/country_result.jsp?country=Albania

[3] INSTAT (2022), Population Statistics of Albania: https://www.instat.gov.al/en/statistical-literacy/the-population-of-albania/

[4] CAN (2023), Raporti, rritja e çmimit të banesave ndikohet nga pastrimi i parave: https://www.cna.al/english/ekonomi/raporti-rritja-e-cmimeve-te-banesave-ndikohet-nga-pastrimi-i-pastrimi-i--i382608 

[5] UNESC (2023), Drafti i profilit të vendit për zhvillimin urban, strehimin dhe menaxhimin e tokës në Shqipëri: përmbledhje e gjetjeve:  https://unece.org/sites/default/files/2023-10/Inf%20doc%204%20CP%20Albania%20summary.pdf

[6] UNFPA Albania (2024), Eliminimi i kancerit të qafës së mitrës në Shqipëri: https://eeca.unfpa.org/en/news/eliminating-cervical-cancer-albania

[7] Ministria e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale (2023), Plani i Veprimit për Shëndetin Mendor në Shqipëri: https://shendetesia.gov.al/wp-content/uploads/2023/11/Plani-i-Veprimit-per-Shendetin-Mendor-2023-2026.pdf

[8] European Commission (2023), Albania 2023 report: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2023-11/SWD_2023_690%20Albania%20report.pdf

[9] INSTAT (2023), Shënuesit demografikë në Shqipëri: https://www.instat.gov.al/media/13284/treguesit-demografik-vjetore-2023-dhe-t1-2024.pdf

[10] FCTC (2022), Protokolli për Eliminimin e Tregtisë së Paligjshme të Produkteve të Duhanit: https://fctc.who.int/publications/m/item/brochure-protocol-to-eliminate-illicit-trade-in-tobacco-products

[11] Ministria e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale (2022), Plani kombëtar për barazi, përfshirje dhe pjesëmarrje për romët dhe egjiptianët 2021: https://shendetesia.gov.al/wp-content/uploads/2022/03/NATIONAL-ACTION-PLAN-FOR-EQUALITY.pdf

[12] OBSH (2023), Raporti vjetor i progresit drejt zbatimit të Udhërrëfyesit për shëndetin dhe mirëqenien në Ballkanin Perëndimor (2021–2025): https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/369671/WHO-EURO-2023-7597-47364-69543-eng.pdf?sequence=1

[13] Youth Partnership (2023), Contribution of Partner Countries to the EU Youth Wiki Chapter III: Albania Employment and Entrepreneurship: https://pjp-eu.coe.int/documents/42128013/246625197/Albania_Chapter%20III.pdf/3dae8484-d2ad-d974-b29e-1f0df9fb0918?t=1712841904879

[14] Komisioni Evropian (2020), Shqipëri: dokumenti i parë kombëtar i politikave mbi plakjen e ESPN Flash Report 2020/47:https://eespn.euro.centre.org/wp-content/uploads/2020/08/ESPN-Flash-report-2020-47-AL-July-2020.pdf

CIVICUS Monitor e klasifikon hapësirën qytetare të Shqipërisë si "të ngushtuar", një status i pandryshuar që nga viti 2018.[1] Ky klasifikim tregon se ndërkohë që individët dhe organizatat e shoqërisë civile mund të ushtrojnë të drejtat e tyre për lirinë e organizimit, tubimit paqësor dhe shprehjes, këto të drejta shpesh shkelen nëpërmjet ngacmimeve, arrestimeve ose sulmeve kundër kritikëve të atyre në pushtet, si dhe nëpërmjet forcës së tepruar gjatë protestave dhe presionit politik në media.

NSG raporton se pavarësia e mediave rrezikohet nga përpjekjet e qeverisë, partive politike, bizneseve dhe grupeve kriminale për të ushtruar ndikim të padrejtë dhe se ka raporte të besueshme për figura të larta të medias që përdorin platformat e tyre për shantazh.[2] Ka pasur edhe raportime nga gazetarët për vonesa në pagesat e pagave, dhunë dhe frikësim. Këto probleme financiare i kanë shtyrë gazetarët të mbështeten në burime të jashtme të të ardhurave, gjë që ka ngritur pikëpyetje mbi pavarësinë dhe integritetin e raporteve të tyre. Gazetarët shpesh praktikojnë vetëcensurë për të shmangur dhunën dhe ngacmimet ose për të siguruar punësim.

Përfshirja e shoqërisë civile në negociatat për anëtarësim në BE

Kuadri ligjor dhe rregullator i Shqipërisë për të drejtën e lirisë së tubimit dhe të organizimit është në përputhje me standardet ndërkombëtare. Një regjistër elektronik kombëtar i OJQ-ve është parashikuar në fund të vitit 2023.[3] egjistri përbëhet nga një bazë të dhënash shtetërore, e cila mbledh, organizon dhe ruan informacionin për organizatat jofitimprurëse (OJF) në mënyrë elektronike, në bashkëveprim me struktura të tjera si gjendjet civile, regjistri tregtar, Drejtoria e Përgjithshme të Tatimeve, regjistri i noterëve dhe Instituti i Sigurimeve Shoqërore. Regjistri i krijuar nga Këshilli i Lartë Gjyqësor do të administrohet dhe mbahet nga Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë. Ai do të përmbajë të dhëna në lidhje me themelimin, fushën e veprimtarisë së OJF-ve, çdo ndryshim në statusin dhe formën e tyre të organizimit, të dhëna në lidhje me përfaqësimin dhe përfaqësuesit ligjorë, si dhe informacione të tjera shtesë të parashikuara në ligj. Zhvillimi i një regjistri elektronik të strukturuar është një hap i rëndësishëm përpara, pasi promovon raportimin dhe llogaridhënien në veprimtarinë e OJF-ve dhe rrit garancinë e besimit të publikut për administrimin dhe menaxhimin e duhur të tyre.

Kuadri ligjor për konsultimin publik në Shqipëri është në përputhje me standardet evropiane, por përballet me sfida për t'u bërë plotësisht funksional, veçanërisht në lidhje me konsultimet e rregullta për projektligjet dhe zgjerimin e objektivit të konsultimit në zbatimin e ligjeve. Roli i shoqërisë civile në negociatat e anëtarësimit në BE duhet të forcohet që pjesëmarrja e saj të bëhet kuptimplotë. Kjo kërkon struktura të përmirësuara operacionale në nivel qeveritar, siç është Platforma e Partneritetit për Integrimin Evropian. Financimi për organizatat e shoqërisë civile (OSHC) mbetet i pamjaftueshëm, duke ndikuar në aftësinë e tyre për të ndikuar me efikasitet politikat, pavarësisht numrit të madh të tyre.[4] Përveç kësaj, nuk ka pasur përparim në zbatimin e udhërrëfyesit drejt një mjedisi të favorshëm për shoqërinë civile. Udhërrëfyesi mbetet shumë i varur nga mbështetja e donatorëve, e cila mundësohet kryesisht nga donatorë të huaj. Kjo është një dëshmi e mungesës së mbështetjes dhe marrjes konkrete në dorë të situatës nga qeveria. Një rishikim i ligjit për vullnetarizmin është ende në pritje.

[1] CIVICUS (2023), Shqipëri: https://monitor.civicus.org/country/albania/

[2] United States Department of State  Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2023), Albania 2023 Human Rights Report: https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/01/528267_ALBANIA-2023-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf

[3] European Commission (2023), Albania 2023 report: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2023-11/SWD_2023_690%20Albania%20report.pdf

[4] Kasmi (2023), Iniciativat e Shoqërisë Civile: çelësi i anëtarësimit të Shqipërisë në BE: https://www.researchgate.net/publication/372237129_Civil_Society_Initiatives_the_key_to_Albania%27_s_EU_accession

Qasja në lëvizshmëri të qëndrueshme: varfëria e transportit

Shqipëria përballet me sfida në elektrifikimin e transportit publik për shkak të kufizimeve financiare dhe kërkesave të ekspertizës teknike. Megjithatë, qeveritë vendore kanë përgjegjësi specifike për të menaxhuar cilësinë e ajrit.[1] Në Tiranë, sektori i transportit ka një ndikim të rëndësishëm në nivelet e ndotjes, duke paraqitur rreziqe për shëndetin publik. (Industria e rëndë dhe sektorët e energjisë kanë gjurmë minimale mjedisore.)[2] Transporti urban në Tiranë është sfiduar nga një rritje e madhe e numrit të automjeteve që nga fundi i viteve 1980, çfarë ka sjellë bllokime të rënda të trafikut, emetime më të larta të gazeve serrë dhe cilësi të dobët të ajrit. Edhe pse disa nga ndikimet e ndryshimeve klimatike po ndihen tashmë në Shqipëri, vendi është ende në një fazë të hershme në miratimin, parandalimin dhe zbatimin e masave zbutëse.[3] Për të promovuar qëndrueshmërinë mjedisore, ka një nevojë kritike për të përmirësuar alternativat duke ofruar transport publik të fuqishëm, lehtësira të sigurta për këmbësorë dhe rrugë biçikletash. Ndonëse investimet kanë treguar rezultate pozitive, përpjekjet e vazhdueshme janë thelbësore për të kapërcyer pengesat për planifikimin dhe zbatimin e zgjidhjeve të transportit, si p.sh. personeli i pamjaftueshëm dhe kapacitetet e pamjaftueshme teknike

Praktika e mirë

Si një praktikë e mirë, NGS nënvizon një projekt të quajtur “Transporti i Qëndrueshëm Urban në Tiranë (SUTi)”[4] nën Iniciativën e Transformimit të Lëvizshmërisë Urbane (TUMI) për të ngritur menaxhim në bazë të dhënash, për të përmirësuar sistemin e autobusëve dhe fokusin e tij ndaj klientit dhe për të përmirësuar infrastrukturën për këmbësorë dhe biçikleta. Zbatuar nga Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ), agjencia gjermane e zhvillimit, projekti synon të kontribuojë në transport urban të qëndrueshëm dhe miqësor ndaj klimës.[5]

[1] Ministria e Turizmit dhe Mjedisit (2019), VKM Menaxhimi i Cilësisë së Ajrit: https://turizmi.gov.al/wp-content/uploads/2019/07/vkm-412-2019-menaxhimi-i-ajrit.pdf

[2] Instituti për Zhvillimin e Habitatit dhe POLIS Press (2019), Dekarbonizimi i Sektorit të Transportit Publik në Tiranë: https://www.co-plan.org/wp-content/uploads/2020/02/Decarbonisation-of-the-Public-Transport-Sector-in-Tirana_Rodion-GJoka.pdf

[3] Gjoka, Rhoxha, Xh. & Bashmili, K., (2018), Qeverisja për Rezolutën e Ndryshimeve Klimatike. Rishikimi Vjetor i Qeverisjes Territoriale në Shqipëri: https://www.co-plan.org/en/governance-for-climate-change-rg-xh-kb/

[4] GIZ (2022), Transporti i Qëndrueshëm Urban në Tiranë Tërheqje Drejt veprimit të lëvizshmërisë së qëndrueshme urbane të drejtuar nga të dhënat në Tiranë: https://www.giz.de/en/downloads/giz22-en-factsheet-SUTi.pdf

[5] GIZ (2024), Përmirësimi i lëvizshmërisë alternative miqësore me klimën në Tiranë: https://www.giz.de/en/worldwide/103792.html